Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi ve Künhü’l Ahbar

Şanlı ecdadımız bu toprakları bize vatan olarak emanet etmiştir. Osmanlının Avrupa kıtasına geçişi Orhan Gazi’nin şehzadesi Süleyman Paşa’nın 1354 yılında Gelibolu’yu fethi ile mühürlenir. Edirne’ye kadar ilk ayak basan Süleyman Paşa’dır. Bu fetihleri dolayısıyla Süleyman Paşa Rumeli Fatihi olarak da anılır. Süleyman Paşa 1357 yılında hayatını kaybedince Bolayır’a defnedilmiştir. (Bu konuyu ileriki yazılarda müstakil bir konu olarak işleyeceğiz inşallah.) Bu fetihle antik çağlardan beri var olan Gelibolu Osmanlı için önemli bir deniz üssü, liman şehri olmuştur. Gelibolu’da bu tarihten sonra birçok denizci, bilim insanı yetişmiştir. Piri Reis, Barbaros Hayreddin Paşa, Ahmedi Bîcan,Mustafa Âlî, Sabir Parsa, Ahmed Celâleddin Dede…

​Bu yazımızın konusu Gelibolulu Mustafa Âlî ve eseri Künhü’l Ahbâr.

Mustafa Âlî XVl. Yüzyılda Osmanlının önemli düşünür ve devlet adamlarındandır. 25 Nisan 1541’de Gelibolu’da dünyaya geldi. Eğitimine altı yaşında Gelibolu’da başlamıştır. Tefsir, fıkıh dersleri almış; güzel yazı dersi olarak da sülüs ve nesih yazıları eğitimine devam etmiştir. Eğitim hayatına Gelibolu’da başlayan Mustafa Âlî, bu eğitimini payitaht İstanbul’da Rüstem Paşa, Haseki ve Semâniye medreselerinde tamamlamıştır.

Eğitimine uygun olarak müderris (Medrese hocası, profesör) veya kadı (Her türlü davayı halletmek üzere devlet tarafından tayin edilen memur) olmayı düşünüyordu. Fakat ömrü boyunca istediği makam ve mevkilere kaderin bir cilvesi olarak ulaşamamıştır. Çalışma hayatına divan kâtibi olarak başlar. İlerleyen sürede farklı paşaların divan katipliğinde farklı vilayetlerde görev alır. Kütahya’da, Halep’te Gürcistan, Azerbaycan.. görev yapar. Mustafa Âlî’nin gözü hep yüksek dereceli devlet memurluklarındadır. Durmadan eserler üretip padişaha takdim edip; takdir ve görev talep etmektedir. Nasîhatü’s-Selatin, Nusretnâme, Câmi’ul-buhur der Mecâlis-i Sûr eserlerinden bazılarıdır. Baş eseri ise Osmanlının önemli tarih kitaplarından olan Künhü’l Ahbâr’dır.

Mısır Defterdarlığını talep edip isteyen Mustafa Âlî; Sivas Defterdarlığı ve Amasya Beyliğine görevlendirilir. Fakat buralarda çok uzun süreli görev yapamaz. Aynı yıl içinde Kayseri Sancak Beyliğine atanır. Oradan da kısa bir süre sonra Cidde’ye görevlendirilir. Bu arada ilmi çalışmalardan geri durmaz. Çok velüd bir kalemdir. Bu göreve giderken “Mevâ idün-Nefâ’is fi Kavâidil-Mecalis” eserini kaleme alır. Gelibolulu Mustafa Âlî son görev yeri olan Cidde’de vefat edip oraya defnedilmiştir. Bugün maalesef mezar yeri bilinmemektedir.

Fakat eserleri günümüzde hâlâ ilim aleminde önemli bir yer tutmaktadır. 1593/94’te kaleme aldığı Künhü’l-Ahbâr adlı baş eseri Türkiye Yazma Eserler Kurumu tarafından 2024 yılında beş cilt olarak tekrar yayınlandı. Mustafa Âlî’nin kaleme aldığı bu önemli tarih kitabı belkide yüksek makamlara görevlendirilmediği için döneminin birçok sosyal olayını da tüm açıklığı ile anlatmaktadır. Eserde tarih ilminin önemi, eski yöneticilerin tarihçilere verdiği değer, kötü karakterli yöneticiler ve vezirlerin dönemlerinde yaşanan toplumsal olumsuzluklar tüm açıklığı ile anlatılmıştır. Getirildiği görevlerden azledilmesi ile ilgili karşılaştığı olumsuzlukları da kaleme almaktan çekinmemiştir. Eserinde gelenek olarak ilk insan ve Peygamberden başlayıp yaşadığı dönemin padişahına kadar Osmanlı tarihini kaleme almıştır. İstediği makamlara gelememenin verdiği bir burukluk olarak olsa gerek, eserinde rüşvet, adam kayırma, idari ve sosyal problemlere çarpıcı eleştiriler getirmesi de önemlidir.

Ömrü hayatında istediği makamlara ulaşamasa da sadaka-i cariye kabilinden kaleme aldığı eserler günümüzde hâlen değer görmektedir. Eserleri ile birlikte ismi hâlem ilim dünyasında yaşamaktadır. Çanakkaleli hemşerimiz Gelibolulu Mustafa Âlî efendinin bu önemli eserini bizlerle bugün tekrar buluşturan Manisa Celal Bayar Üniversitesinden Doç. Dr. Suat Donuk hocamıza, kitabın editörlüğünü yapan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu başkanı Prof. Dr. Derya Örs hocamıza, kitabı yayınlayan Türkiye Yazma Eserler Kurumu adına başkanı Dr. Coşkun Yılmaz hocamıza ve emeği geçen tüm kişilere yürekten teşekkür ediyorum.

Son söz yerine Gelibolulu Mustafa Âlî efendinin ruhu için okurlardan birer
Fatiha istirham ediyorum.

Not: 5 ciltlik eseri okumak isteyenler aşağıdaki linkten okuyabilir. Satın almak isteyenler de Türkiye Yazma Eserler Kurumu’nun aşağıdaki adresi üzerinden esere ulaşabilirler.

http://ekitap.yek.gov.tr/urun/kunhu%E2%80%99l-ahbar–takim-5-cilt-_821.aspx